Amerika, Sevres Andlaşması Və "Ermənistan" Sərhədləri             

1919 Yanvar ayında yığıncaqlarına başlayan Paris Barış Konfransında Birləşmiş Amerikanın Osmanlı Dövlətiylə əlaqədar fəaliyyətlərini, Sevres Əvvəli və Sevres Sonrası deyə ikiyə ayırmaq lazımdır.

Dünya Müharibəsini sona çatdıran barış (sülh) andlaşmalarını (müqavilə) hazırlamaq üzrə 1919 Yanvar ayında yığıncaqlarına başlayan Paris Barış Konfransında Birləşmiş Amerikanın Osmanlı Dövlətiylə əlaqədar fəaliyyətlərini, Sevres Əvvəli və Sevres Sonrası deyə ikiyə ayırmaq lazımdır. Başqa bir deyişlə, birincisi 1919-cu ili əhatə etməkdə, ikincisi də 1920-ci ilə aid olmaqdadır. Bu iki dövrdə Amerikanın Türkiye[1] ilə əlaqədar fəaliyyətlərinin ortaq nöqtəsi, Ermənistan faktorunun hər iki dövrdə də ağırlıqlı bir ünsür təşkil etməsidir. Tək bu ortaq faktorun xüsusiyyəti, 1919 və 1920 illərində, yenə bir-birindən bir fərqlilik göstərməkdədir. 1919-cu ildə söz mövzusu olan, xüsusilə və "mücərrəd" olaraq bir siyasi məqsəd və ya bir siyasət fəaliyyəti olduğu halda, 1920′de, Amerika üçün söz mövzusu olan isə, bir andlaşmağa söykənən "konkret bir fəaliyyət", və ya bir icradır. Bu icra isə, Sevres Andlaşmasının 89′uncu maddəsi uyğun olaraq, "Ermənistan"a Türkiyədən qoparılıb verilən torpaqların, yəni "türkiyə-Ermənistan" sərhədinin çəkilməsi səlahiyyətinin və ya vəzifəsinin, Amerika Respublika başçısına, yəni Woodrow Wilsona verilmiş olmasıdır. Bu araşdırmamızda, Sevres əvvəli dövr, yəni 1919 ili üzərində çox dayanmayacağıq. Bilindiyi kimi, bu dövrün türkiyə-Amerika münasibətləri, daha doğrusu Amerika ilə Milli Mübarizə arasındakı münasibətlər baxımından ən Əhəmiyyətli hadisəsi, "Ermənistan problemi" haqqında hesabat hazırlamaqla vəzifələndirilən General Harbord Missiyasının, 20 Sentyabr 1920 Sivasda Atatürk ilə etdiyi və 3-4 saat davam edən görüşmələrdir.

Harbord Missiyası mövzusu kifayət qədər araşdırıldığı üçün, biz bu mövzu üzərində çox durmayacağıq[2].

Yalnız bu qədərini ifadə edək ki, Amerikanın "Ermənistan" mövzusu üzərinə əyilməsi, Başçı Wilsonun "Milliyyətlər" qanunu səbəbindən və Amerikan ictimaiyyətin ağır təzyiqi altında ortaya çıxdığı kimi, yenə bir çox kömək quruluşdan və Erməni iddiasını dəstəkləyən quruluş və siyasətçilərin təhriki ilə, mövzunun, 1919 İyunundan etibarən Paris Barış Konfransının gündəminə girməsiylə bir dinamika qazanmışdır.

Erməni iddiasını dəstəkləyən bəzi quruluşların və eyni zamanda Amerikanın rəsmi kömək quruluşlarının, Rusiya Ermənistanı ilə Türkiyə sərhədlərində 700-800 min Erməni mühacirin yığıldığını iddia etməsi, bunların aclıqla qarşı-qarşıya qaldıqlarını və bunlara kömək edilməsi lazım olduğunu bildirmələri və ayrıca, İngiltərənin də, şübhəsiz "Ermənistan yükünü", "Amerika hambalı"nın kürəyinə yükləmək məqsədi ilə, Ermənistandakı qüvvətlərini 1919 Avqustundan etibarən çəkəcəyini bildirməsi, bir tərəfdən Erməni mühacirlərinə kömək problemini, digər tərəfdən də qurulacaq "Müstəqil Ermənistanın özünü çölə (yəni Türklərə qarşı) qarşı qoruması problemini ön plana çıxarmış və xüsusilə bu ikinci nöqtə də, başdan bəri Ermənilərə qanad gərməyə həvəsli və qərarlı olan Başçı Wilsonu Ermənistan üzərində bir Amerikan "mandat"ı problemi ilə qarşı-qarşıya gətirmişdir.

Bu sırada Amerikan Senatında, Başçı Wilsonun Avropa siyasətinə çox "bulaşdığı" yolunda tənqidlərin artması və "inziva" (Isolation) siyasətinə dönülməsi meyllərinin qüvvətlənməsi səbəbindən, Başçı Wilson, General Harbord başçılığında böyük bir heyəti, Anadolu daxil, bölgəyə göndərərək, "Ermənistan Mandatı"nı və olabiləcək problemlərini yerində incələtmişdir. Harbord Missiyasının əsgəri xüsusiyyəti, Ermənistanın xüsusilə çölə qarşı qorunmasının, Wilsonun başlıca narahatlığını təşkil etdiyini göstərməkdəydi[3].

General Harbord, gəzintisinin sonunda uzun bir hesabat hazırlayaraq bir nüsxəsini Parisdəki Barış Konfransına, bir nüsxəsini də Amerikan Xarici işlər nazirliyinə vermiştir[4].

General Harbord, raporunda[5], bir xeyli tərəfsiz davranaraq, sadə Türklərin Ermənilərə hücum etmədiyini, bir çox yerlərdə Ermənilərin də Türklərə hücum etməkdə olduqlarını nümunələriylə ifadə etmiş və, yuxarıda da toxunduğumuz kimi, Ermənilərə kömək quruluşları ilə Erməni iddiasını dəstəkləyən Amerikan siyasətçiləri, Rusiya Ermənistanına sığınan Erməni mühacirlərin sayını 700-800 min olaraq iddia etdikləri halda, General Harbord bu miqdarın 300 min ətrafında olduğunu söyləmişdir.

Mandat mövzusunda isə, "Erməni problemi Ermənistanda həll edilə bilməz" deyən Harbord, Fransa və İngiltərə tərəfindən işğal edilmiş olmaları səbəbiylə, Suriya və Mesopotamiya xaric, İstanbul və Rumeli (Trakya) daxil, bütün Osmanlı İmperatorluğu torpaqları üzərində bir mandat rejiminin qurulması lazım olduğunu irəli sürmüşdür.

Lakin bu ifadə, Harbordun, Amerikan mandatı mövzusundakı optimizminin bir işarəsi deyildi. Generalın ifadə etdiyinə görə, mandat rəhbərliyini üzərinə götürməklə Amerika, ən az bir qurşaq boyu bu işə bulaşmış olacaqdı və əsgəri baxımdan da, dəyişən şərtlərə görə, 25.000 ilə 200.000 arasındakı bir əsgəri qüvvədə bu rejimi dəstəkləmək məcburiyyətində qalacaq, və nəhayət, mandat rəhbərliyinin ilk beş ilində Amerikanın 756 milyon dollarlıq bir maliyyə yükü də kürəyinə alması lazım olacaqdı.

Harbordun hesabatından təxminən bir ay sonra, Amerikan Senatının, bir tərəfdən 28 İyun 1919 tarixli Versay Razılaşmasını və bir tərəfdən də, ona bağlı olan BMT Sazişini təsdiqləməyi 19 Noyabr 1919′da rədd etməsi ilə, Amerikanın "Erməni Mandatı" hekayəsi də sona çatırdı.

Çünki, Amerika BMTyə üzv ola bilmirdi. Halbuki "mandat" rejimləri BMTyə bağlı bir sistem idi.

Senatın bu qərarı üzərinə, Amerika, dekabr ayı 1919′da Paris Barış Konfransından çəkildi. Başçı Wilson, xüsusilə BMT Pak idini Senata təsdiqləmək üçün bir neçə təşəbbüsdə daha oldusada, bütün təşəbbüsləri müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi.

Lakin, başda İngiltərə olmaq üzrə, Amerikanın Avropalı müttəfiqləri, Amerikanın və xüsusilə Başçı Wilsonun yaxasını buraxmadılar.

Paris Konfransı, "Türkiyə Problemi"ni, yəni Osmanlı Dövlətiylə ediləcək barışı 1920 Yanvar ayından etibarən ələ aldı. Almasıyla birlikdə, "Ermənistan" mövzusu və dolayısilə Amerika, təkrar gündəmə gəldi[6].

İngiltərə, Fransa və İtaliya, yəni Barış Konfransının "Yüksək Şurası" ("Supreme Council"), Fevral və Mart aylarında Londonda və Aprel ayında da San Remoda (İtalyan Rivierasında) toplanaraq, Türkiyə ilə barışın əsaslarını təsbit etmişlər. Amerika, San Remo yığıncaqları ilə təmaslarını, Roma Səfiri vasitəsiylə davam etdirmişdir.

Yüksək Şuranın London yığıncaqlarından sonra, Fransanın Vaşington  Səfiri, Amerikan Xarici işlər nazirliyinə verdiyi 9 Mart 1920 tarixli bir notada, Türkiyə ilə barış mövzusundakı işlərin bir xeyli irəlilədiyini, bu vəziyyətdə, Fransanın (Yüksək Şura Başçısı), Amerikanın "Şərq Problemləri" ilə maraqlanıb maraqlanmadığını və ya bu problemlərlə əlaqəsini davam etdirib Konfransa qatılıb qatılmayacağını öyrənmək istədiyini bildirdi. Amerika isə, bu notaya cavabında, Müttəfiqlərin Türkiyə ilə barış mövzusundakı düşüncələrini bilmədiyini söyləyincə[7], Fransanın Vaşington Səfiri, 12 Mart 1920 tarixli bir nota ilə[8], təsbit edilən bəzi əsasları Amerikan Xarici işlər nazirliyinə bildirmişdir. Notaya görə, Türkiyə barışı mövzusunda Londonda təsbit edilən əsaslar belə idi:

1) Türkiyənin Avropa sərhədləri, Midye-Enez xətti, lakin ehtimalla Çatalca tərəfindən Xətti olacaq.

2) Türkiyənin Asiya tərəfindəki sərhəddi, şimalda və qərbdə Qaradəniz, Marmara və Aralıq dənizi, şərqdə Ermənistan sərhədi (yəni müstəqil Ermənistan), cənubda isə, Ceyhan Çayından başlayıb, Antep, Birecik, Urfa, Mardin və Ceziresi İbni Ömərin şimalından keçən xəttdir.

3) Padşah İstanbulda qala biləcək, lakin burada Padşahın gözətçi qüvvətlərindən başqa qüvvət olmayacaq. Müttəfiqlər, Avropa Türkiyəsi (Trakya) ilə Marmara və Boğazların cənubundakı bölgələri işğal etmə haqqını məhfuz tuturlar.

4) Boğazlardan keçiş, müharibədə və sülhdə sərbəst olacaq, bir Boğazlar Komissiyası qurulacaq və Padşahın Boğazlar üzərindəki suverenlik haqqını, Padşah adına bu Komissiya istifadə edəcək. Bu Komissiyada, bəzi şərtlərdə Amerika və Rusiya da təmsil ediləcək. Komissiyanın başçısı ancaq böyük dövlətlərdən biri olacaq.

5) Trakyanın Türklərə buraxılan qisimlərinin xaricində qalan qisimlər Yunanıstana veriləcək, Edirnedəki Türklər ("Osmanlılar" deyilirdi) üçün xüsusi zəmanətlər təmin ediləcək və Bolqarıstana da Trakyada bir sərbəst liman veriləcəkdi.

6) Müstəqil bir Ermənistan qurulacaq və bu dövlətin dənizə çıxışını təmin etmək üçün də, Lazistanda (yəni Trabzon) özünə bəzi xüsusi haqqlar tanınacaq.

7) Türkiyə; Mesopotamiya, Ərəbistan, Fələstin, Suriya və bütün adalar üzərindəki haqqlarından imtina edəcək.

8-Aydın bölgəsi xaric, İzmir bölgəsi, Padşaha bağlı olaraq Yunanıstanın rəhbərliyinə veriləcək və İzmir Limanında Türkiyəyə də ayrı bir qisim ayrılacaq.

Bundan sonra da Osmanlı borclarına aid bəzi maliyyə hökmlər söz mövzusu olmaqda idi. Barış Konfransından çəkilmiş olmasına və ancaq "uzaqdan müşahidəçi" statusunda olmasına baxmayaraq, Amerikan hökuməti bu sülh haqqında bu fikirləri bildirdi[9].

1) İstanbul bölgəsi xaricindəki Trakya torpaqlarının Yunanıstana verilməsini Amerika qəbul etməklə birlikdə, bu bölgənin şimal qisimi xalqı Bolqar olduğundan (!), Edirne və Kırklareli (Kırkkilise) və əhalisinin Bolqarıstan sərhədləri içinə qatılmalıdır. Çünki Bolqarıstanın, tamamilə Bolqarlarla məskun olan qərb torpaqları Serbiyaya verildiyindən, Bolqarıstana edilən bu haqsızlıq Trakyada kompensasiya edilməlidir.

2) Amerika, Ermənistan mövzusu ilə çox yaxında əlaqədardır. Ermənistanın sərhədləri, Erməni xalqının qanuni (!) istəklərini qarşılayacaq və asan və engelsiz bir şəkildə dənizə çıxışını təmin edəcək şəkildə çəkilməlidir. Dənizə çıxışı təmin etmək üçün Lazistanda Ermənistana xüsusi haqqlar tanımaq kifayət deyil. Venizelos, bu bölgə Rumları adına, Trabzonun Türklərə verilməkdənsə Ermənistana verilməsini seçdiyini bildirdiyinə görə, Trabzon, birbaşa Ermənistana verilməlidir.

3) Amerikan hökuməti, əlində çox məhdud məlumat olduğundan İzmir mövzusunda görüş bildirə biləcək vəziyyətdə deyil.

4) Köhnə Osmanlı imperatorluğu torpaqlarında nə şəkildə bir tənzimləmə edilsə edilsin (kimə nə torpaq verilsə verilsin), Amerikan vətəndaşları və şirkətləri, digər dövlətlərinkindən daha az uyğun vəziyyətdə qalmamalıdır. Yəni Amerika, iqtisadi və ticari baxımdan, "Açıq Qapı" və ya "fürsət bərabərliyi" qanununun tətbiq olunmasını istəyirdi.

Yığıncaqlarına San Remoda davam etməkdə olan Şura, Amerikanın bu fikirlərinə verdiyi cavabda[10], Türkiyə ilə ədalətli və qalıcı (!) əsasları əhatə edən bu barış andlaşmasını, Amerikanın da imzalayacağı ümidini göstərdikdən sonra, təsbit etdikləri və 12 Martda Amerikaya bildirdikləri barış əsaslarını müdafiə edirdilər. Bundan başqa, Bolqarıstana Edirne və Kırklareli (Kırkkilise) nin verilməsi xüsusundakı Amerikan istəyinə qarşı da, özlərindəki statistik məlumatlara görə, bu iki şəhər və əhalısının əksəriyyətinin Türk olduğunu ifadə edirdilər. Maraqlı bir nöqtə də, Amerikanın Avropalı müttəfiqlərinin, Amerikan Senatının Versay Andlaşmasını təsdiqləməyi rədd etməsinin mənasını hələ anlamamış olmaları və ya anlamamazlıqdan gəlmələri idi. Müstəqil Ermənistan mövzusunda Müttəfiqlərin də Amerika ilə eyni fikiri paylaşdıqlarını və halhazır ehtiyacları və gələcəkdəki inkişafı (expansion) baxımından "haqlı olaraq (!) iddia etdiyi" torpaqları Ermənistana verməyi ciddi bir şəkildə arzu etdiklərini bildirməkdə idilər.

Problem bir al - ver hekayəsinə çevrilmişdi. Avropalılar, gələcək Sevres Andlaşmasına Amerikanı da bağlamaq və bu andlaşma ilə Yaxın şərqdə edəcəkləri kompleks və təhlükəli tənzimləmədə Amerikaya da məsuliyyət yükləmək üçün, Amerikaya şirin görünmənin hər cür səyini xərcləməkdə idilər.

Yalnız, Müttəfiqlərin bu 27 Aprel 1920 günlü cavablarında, İzmir ilə əlaqədar yeni şərhlər diqqəti çəkməkdə idi. İzmir ilə bəzi qonşu mahalların (qəzaların) əhali əksəriyyətinin  Rumlarda olması və Türkiyənin bu Rumlarla pis rəftar etməsi səbəbiylə, İzmirin Yunan rəhbərliyinə verildiyi ifadə edildikdən sonra, İzmirin bütün Anadolunun iqtisadiyyatında əhəmiyyətli bir yer olması və İzmirin Yunanlılar tərəfindən işğalının milli reaksiyalara səbəb olmasının, Türkiyə ilə barışın tətbiq olunmasını qeyri-mümkün etməsə belə, çətinləşdirməsi ehtimalı səbəbindən, İzmirin Padşaha bağlı hala gətirildiyi və eyni zamanda Türklərə də İzmir Limanında imkanlar təmin edildiyi ifadə edilməkdə idi. Burada "milli reaksiyalar" deyil duyulan narahatlıq diqqəti çəkməkdədir.

Amerikanı Türkiyə ilə barış probleminə "bulaşdırmaq" və mövzunun içinə çəkmək üçün, Aprel 1920 sonunda, İngiltərənin suveren olduğu BMT də istifadə edilmək istəndiyi də görülür. Çünki, San Remodan 27 Apreldə Amerikan Xarici işlər nazirliyinə göndərilən uzun bir mesajda[11]., Ermənistan mövzusunda, Amerika bir qərar vermə zəruriliyi və dolayısilə, Türkiyə sülhü ilə qarşı-qarşıya buraxılırdı.

Prof. Dr. Fahir Armaoğlu

HAŞİYƏLƏR

1 - İstər Amerikan sənədlərində, istər Paris Barış Konfransı ilə əlaqədar sənədlərdə, Osmanlı Dövləti,  daim "Türkiyə" adı ilə zikr edildiyindən və hətta 1920-ci ildə, sonradan Sevres Andlaşması adını alacaq andlaşmanın adı daim "Türkiyə ilə barış" (Peace with Turkey, Peace Setdement with Turkey) deyə zikr edildiyindən, biz bu araşdırmamızda, Osmanlı Dövləti yerinə, Türkiyə deyimim istifadə etdik.

2 - Bu mövzuda bax: Dr. Fethi Tevetoğlu, Milli Mücadələdə Mustafa Kemal Paşa-General
Haıbord Görüşməsi, TÜRK KÜLTÜRÜ, Yıl VII, Sayı 76, Şubat 1969, s. 257-267; Yıl VII, Sayı 77, Mart 1969, s. 321-334; Yıl VII, Sayı 80, Haziran 1969, s. 525-545; Yıl VII, Sayı 81, Temmuz 1969, s. 589-603.  Bizim araşdırdığımız Amerikan sənədlərində, General Harbordun hesabatının mətni verilməkdə, lakin, başqa heç bir məlumat verilməməkdədir.

3 - Bütün bu inkişaflara aid Amerikan sənədləri üçün bax.: Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, Vaşinqton, D. C., Government Printing Office, 1934, Vol. II, p. 817-841.

4 - General Harbord Missiyası, Başçı Wilsonun təsdiqi ilə göndərilməklə birlikdə, əsasında Paris Barış Konfransı adına vəzifə yerinə yetirmişdir. Bu səbəblə, 16 Oktyabr 1919 tarixli olan hesabatının imzalı nüsxəsini Paris Barış Konfransına təqdim etmiş, imzasız bir nüsxəsini də Amerikan Xarici işlər nazirliyinə vermişdir. Bu mövzuda bax.: eyni qaynaq, Vol. II, p. 841, 24 nömrə. lu haşiyəsi.

5 - Hesabatın mətni: eyni qaynaq, p. 841-889. Ayrıca bax.: Maj. Gen. Ceyms G. Harbord, Conditions en the Neaı- East: Repon of the American Military Mission to Armenia, U. S. Senata, 66th Congress, 2d Session, Document Nömrə. 266; Vaşinqton, Government Printing Office, 1920; Brig. Gen. Corc Van Horn Moseley, Mandatory tərifləyər Armenia: Report made to Maj. Gen. Ceyms. G. Haıobrd, Senata, 66th Congress, 2d Session, document Nömrə. 281, Vaşinqton Government Printing Office, 1920.

6 - Bundan sonrakı şərhlərimizi, bu qaynaqda iştirak edən sənədlərə söykəyəcəyik: Papers Relating to the Foreign Relations ofthe United States, 1920, Vaşinqton, D. C., Government Printing Office, 1936, Vol. III, p. 748-809. Bu qaynağı bundan sonra qısaca "Papers… 1920/IU" Şəklində zikr edəcəyik.

7 - Laurence Evans, United States Policyand the Paıtition ofTurkey, 1914-1924, Baltimore, The John Hopkins Press, 1965, p. 278.

8 - Notanın mətni: Papers… 1920/111, p. 748-750.

9 - Amerikan Xarici işlər nazirliyindən Fransız Səfirliyinə 24 Mart 1920 tarixli nota, Papers… 1920/III, p. 750-753.

10 - Romadakı Səfir Johnsondan Vaşinqtona 27 Aprel 1920 günlü teleqraf, Papel?1920/III, p. 753-756.

11 - Roma Səfirliyindən Waşingtona 27 Aprel 1920 günlü teleqraf, Papers&l920/M, p. 779-783.

Qaynaq:yenidenergenekon.com