Ergenekon dastanı, Göktürklerin törəyişini izah edən bir Türk dastanıdır. Ümumiyyətlə, düşmən tərəfindən hiylə ilə uduzmaya uğradılan Türklərin, Ergenekon Düzənliyində yenidən törəyib təkrar köhnə yurdlarına dönərək düşmənləriylə vuruşmalarını izah edər..
Türk ellərində Türk oxu ötməyən, Türk qolu çatmayan, Türkə boyun əyməyən bir yer yox idi. Bu vəziyyət xarici qövmləri qısqandırırdı. Xarici qövmlər birləşdilər, Türklərin üzərinə getdilər. Bunun üzərinə Türklər çadırlarını, sürülərini bir yerə topladılar; ətrafına xəndək qazıb gözlədilər. Düşmən gəlincə vuruşma da başladı. On gün döyüş idilər. Nəticədə Türklər üstün gəldi.
Bu uduzmaları üzərinə düşmən qövmlərin xanları, bəyləri ov yerində toplanıb danışdılar. Dedilər ki: "Türklərə hiylə etməzsək halımız yaman olar"
Dan ağaranda, basqına uğramış kimi, ağırlıqlarını buraxıb qaçdılar. Türklər, "Bunların gücü tükəndi, qaçırlar" deyib artlarına düşdülər. Düşmən, Türkləri görüncə birdən döndü. Vuruşma başladı. Türklər məğlub oldu. Düşmən, Türkləri öldürə öldürə çadırlarına gəldi. Çadırlarını, mallarını elə bir yağmaladılar ki tək quru et çadır belə qalmadı. Böyüklərin hamısını qılıncdan keçirdilər, kiçikləri məhbus etdilər.
O çağda Türklərin başında El Kağan vardı. El Kağanın da bir çox oğulu vardı. Ancaq, bu döyüşdə biri xaricində bütün uşaqları öldü. Kayı (Kayan) adlı bu oğulunu o il evləndirmişdi. El Kaganın bir də Toxuq Oguz (Doqquz Oğuz) adlı bir qardaşı oğlu vardı; o da sağ qalmışdı. Kayı ilə Toxuq Oguz məhbus olmuşlar idi. On gün sonra ikisi də arvadlarını al/götürdülər, atlarına atlayaraq qaçdılar. Türk yurduna döndülər. Burada düşməndən qaçıb gələn dəvələr, atlar, öküzlər, qoyunlar tapdılar. Oturub düşündülər: "Dörd bir yan düşmən dolu. Dağların içində adam yolu düşməz bir yer izləyib yurd tutaq, oturaq.'" Sürülərini alıb götürüb dağa doğru köç etdilər.
Gəldikləri yoldan başqa yolu olmayan bir yerə var idilər. Bu tək yol da elə sarp bir yol idi ki dəvə olsun, at olsun çətinliklə gedərdi; ayağını səhv yerə bassa, diyirlənib paramparça olardı.
Türklərin vardıqları ölkədə axar sular, qaynaqlar, müxtəlif bitkilər, yemişlər, ovlar vardı. Belə bir yeri görüncə, ulu Allaha şükr etdilər. Qışda/qışın heyvanlarının ətini yeddilər, yazın südünü içdilər. Dərisini geydilər. Bu ölkəyə Ergenekon dedilər.
Zaman keçdi, çağlar axdı; Kayı ilə Toxuq Oguzun bir çox uşaqları oldu. Kayının çox uşağı oldu, Toxuq Oguzun daha az oldu. Kayıdan olma uşaqlara Kayat dedilər. Toxuqdan olma uşaqların bir hissəsinə Toxuqlar dedilər, bir hissəsinə də Türülken. İllər ili bu iki igidin uşaqları Ergenekonda qaldılar; çoxaldılar, çoxaldılar, çoxaldılar. Aradan dörd yüz il keçdi.
Dörd yüz il sonra özləri və müddətləri o qədər çoxaldı ki Ergenekona sığa bilməz oldular. Əlac tapmaq üçün qurultay yığdılar. Dedilər ki: "Atalarımızdan eşitdik; Ergenekon xaricində geniş ölkələr, gözəl yurdlar varmış. Bizim yurdumuz da köhnədən o yerlərdə imiş. Dağların arasını araşdırıb yol tapaq. Köçüb Ergenekondan çıxaq. Ergenekon xaricində kim bizə dost olsa biz də onunla dost olaq, kim bizə düşmən olsa biz də onunla düşmən olaq.
Türklər, qurultayın bu qərarı üzərinə, Ergenekondan çıxmaq üçün yol axtardılar; tapa bilmədilər. O zaman bir dəmirçi dedi ki: "Bu dağda bir dəmir mədən var. Sadə qat dəmirə bənzər. Dəmirini əritsək, bəlkə dağ bizə keçid verər." Gedib dəmir mədənini gördülər. Dağın geniş yerinə bir qat odun, bir qat kömür düzdülər. Dağın altını, üstünü, yanını, istiqamətini odun-kömürlə doldurdular. Yetmiş dəridən yetmiş böyük körük edib, yetmiş yerə qoydular. Odun kömürü odlayıb qızışdırdılar. Allahın köməyiylə dəmir dağ qız idi, əridi, axdı. Bir yüklü dəvə çıxacaq cür yol oldu.
Sonra göy yeleli bir Bozqurd çıxdı ortaya; haradan gəldiyi bilinməyən. Bozqurd gəldi, Türkün qarşısında dikildi, dayandı. Hər kəs anladı ki yolu o göstərəcək. Bozqurd getdi; ardından da Türk milləti. Və Türklər, Bozqurdun öndərliyində, o müqəddəs ilin, müqəddəs ayının, müqəddəs günündə Ergenekondan çıxışlar.
Türklər o günü, o saatı yaxşı yadda saxladılar. Bu müqəddəs gün, Türklərin bayramı oldu. Hər il o gün böyük mərasimlər etdilər. Bir parça dəmir atəşdə qızdırırlar. Bu dəmiri əvvəl Türk kaganı məngənəilə tutub hörsə qoyar, çəkiclə döyər. Sonra o biri Türk bəyleri də eyni işi edərək bayramı qeyd edərlər.
Ergenekondan çıxdıqlarında Türklərin kağanı, Kayı Xan soyundan gələn Börteçine (Bozqurd) idi. Börteçine bütün ellərə elçilər göndərdi; Türklərin Ergenekondan çıxdıqlarını bildirdi. Ta ki, köhnəsi kimi, bütün ellər Türklərin buyruğu altına girdi.
