Novruz, Türk dünyasında, ortaq mədəni dəyər olması istiqamətiylə əhəmiyyətli bir yerə sahib olub, Türklük dünyasında və Anadoluda ortaq inanmalarla, ortaq həyəcanlarla əsrlərdir Türk mədəniyyətinə xas xüsusiyyətlərlə qeyd olunmaqdadır. Millətləri meydana gətirən təməl üzvlərdən ən əhəmiyyətlisi mədəniyyət dediyimiz maddi, mənəvi dəyərlərdir. Nevruzun söykəndiyi qaynaqların və bu qaynaqlara bağlı olaraq praktiklərin qiymətləndirilməsi lazımdır.
Ən primitiv dövrlərdən etibarən insan içində doğulduğu ətraf da daxil olmaq üzrə , varlığın sirrini, meydana gəlmənin səbəbini axtarmış, bu səbəblə inanca bağlı olaraq müqəddəsin və böyününül təməlləri atılmışdır. Təbiəti tam həll edə bilməyən primitiv birliklər onun gücü qarşısında onunla barışıq olma gərəyini duymuş, fövqəltəbii güclərdən faydalanma yolları axtarmış, onları istiqamətləndirməyə çalışıb, yaşadığı çətinliklərə həll axtarmışdır.
Tarixin ilk birliklərindən bəri ay, mövsüm il vs. dəyişikliklər mərasimlərlə qeyd olunmaqdadır. Təhlükəli, aydın olmaz, ürküdücü təbiət qarşısındakı gücsüz insan, cadudan böyük dəstək görürdü (Fischer 1985:37). Təqlid, əyləm və toplu qatılma təbiətə qarşı caduyla qorunmadır (Nitqi 1985:171). Bu cadu bolluq bərəkət xüsusiyyətli dualar zamanla mərasimə çevrilmiş müəyyən zaman və qaydalara bağlanmışdır. Mədəniyyət üzvlərində olan bu axtarış və çıxarılan düşüncələr, inanış və praktikləri meydana gətirmişdir.
Ayin mərasimlərinin mənşəyini ovçuluq dövrlərinə qədər apara bilərik. Ovun məhsuldar keçməsi üçün cadudan mədət ümid edən primitiv insan, ovladığı ovu gəzdirərək ovunun məhsuldar keçməsini istəmişdir. Ovçu mədəniyyətindən əkinçilik mədəniyyətinə keçildiyində əkinçilikdə bolluq, bərəkət üçün müxtəlif mərasimlər edilməyə başlanmışdır. Ayin mənşəyli mərasimlərdə şənlik, cadu, bərəkət iç içədir. Hər Ayin bir simvoldan meydana gələr. Ayinin əşya, fəaliyyət, görünüş, hadisə, sahə və zaman ölçüs(n)ü vardır. Ayinlərin məqsədi fiziki təcrübə, bir tərəfdən də ictimai normaya, ictimai quruluşun söykəndiyi prinsip və bu dünya ilə o biri dünyanın əlaqəsinə söykən/dözər (Prosic 1976: 33-50).
Ayinlərdə təbiət, totemizm kül idi, atalar kül idiylə qarışar (Cajkonovic 1973:287). Ayinlər təbiətin bilinməyən istiqamətlərini işarələr (Kostic 1972:6-11). Müxtəlif mədəniyyətlərdə mövsüm dəyişiklikləri mərasimlərlə qeyd olunar. İslamiyyət əvvəli Türk mədəniyyətində bahar bayramı edilərək qışdan sonra canlanan təbiətin sevinclə qarşılandığını və şənliklər təşkil edildiyini bilirik.
Bayramlar, mənşələrini qrup həyatından alan/sahə kollektiv bir fakt olaraq təqvimə bağlı günlərdə birlik tərəfindən paylaşılan və qrup şəxsiyyətinin xaricə vurulduğu çox məqsədli və ya kompleks strukturlara sahib davranış qəliblərini ehtiva edən mədəni formalardır. İslamiyətə keçib İslam mədəniyyətini qəbul edənlər, bir çox köhnə inanc, ənənə və ayinlərini yeni dinlərinə soxmağı bacarmışlar (İnan 1954:204). Köhnədən edilən ayin, şənlik və mərasimlər daha sonra səmavi dinlərə də girərək yeni bir xüsusiyyət qazanmışdır. Ayların, mövsümlərin, illərin nizamlı keçişləri bunlara bağlı olaraq bitkilərin nizamlı olaraq yaşıllaşması və saralması, mərasimləri müəyyən bir təqvimə bağlamışdır.
Bütün millətlərin mədəniyyətlərində görülən yeni il mərasimləri, həyata formalarına, coğrafiyalarına, iqtisadi strukturlarına, inanc strukturlarına uyğun şərtlərdə, uyğun zamanlarda müxtəlif praktiklərlə qeyd olunar. İnanca bağlanan yeni il mərasimləri, Asiya və ön-Asiya cəmiyyətlərində bənzər iqlim və coğrafiya şərtlərində zaman, ad və praktik bənzərliyiylə qeyd olunmuşdur. Təməli dinə söykən/dözən bənzər və ya eyni üzvlər, mədəni bir güc olaraq qarşımıza çıxar. İnanc, cadu, MİTi bəsləyər. MİTlər cəmiyyətdəki dəyərlərin geriyə dönük modelləridir (Malinowski 1998:152).
Sivilizasiyanın beşiyi olan Anadolu dəyişik kült, mədəniyyət və inanc sistemlərinin bir sintezidir. Miras bütün Anadoluya aiddir. Bu ortaq mədəniyyət mirası bir mozaika deyil, bu mədəniyyətlərin xəlitəs(n)i olan Türkiyə mədəniyyətidir. Müxtəlif mədəniyyətlər, Anadolu mədəniyyət putasında əriyərək bir bütünü, yəni Türkiyə mədəniyyətini meydana gətirmişdir. Hər təsirli mədəniyyət, öz düşüncəsinə, öz rəftarına tərs düşən vəziyyətləri ya silər ya da xüsusiyyətlərini dəyişdirərək öz bünyəsində əridər.
İctimai dəyərlər, tarixi təməldən qopmadan müxtəlif təşkilatlar yoluyla diqqətə çarpan bir şəkildə var olan ictimai həyatımızı təyin edən mədəniyyət qəlibləridir (Aksoy 1987:92). Millətlər ya da ictimai qruplar şübhəsiz müəyyən ictimai-mədəni dəyərlərə malikdir. Bu dəyərlərin bir hissəsi iç dinamiklərindən, bir hissəsi də qarşılılıqlı təsir halında oldıqları millətlər ya da ictimai qruplardan qaynaqlanar(Aksoy 1987:15). Bir mədəniyyətlə əlaqədar mədəniyyət qəlibləri, hər şeydən əvvəl o cəmiyyətin dəyər və normalarının damğasını daşıyar (Türkdoğan 1989:208).
Anadoluda təbiətin canlanması üçün oynanan oyunların tarixləri qəti olmamaqla birlikdə Fevral, May ayları arasına rast gələr. Fevral sonlarına doğru qar/qazanclar əriyincə dağlarda, çöllərdə çiçəklər açmağa başlar. Bunlar bir mənada yazın xəbərçisidir. Yeni ilin, yeni həyatın işarələridir. Qış bitmiş, torpaq oyanmağa başlamışdır. Çağlar boyu təbiət hadisələrini həll edə bilməyən Anadolu insanı digər mədəniyyətlərdə olduğu kimi bunları fövqəlinsan varlıqlara bağlamışdır (Karadağ 1978:58).
Təqvimin olmadığı dövrlərdə insanlar həyatlarını təməl məşğul olma mövzularına görə nizamlarlar idi. Bunlar; əkin əkmə, bağ bozumu, hasat, qoç qatımı, baharın gəlməsi, təbiətin canlanması vs. kimi hadisələr idi. (Gənc 1995:15). Novruzun geniş bir coğrafiyaya yayılmış olması fərqli mədəniyyətlər tərəfindən qəbul gördüyünü göstərdiyi kimi doğrudan hansı mədəniyyətdən çıxmış olduğu problemini də özü ilə gətirməkdədir. Novruz şənliklərindəki bir çox motiv ortaq olmaqla birlikdə hər mədəniyyət ətrafında fərqliliklərin görülməsi də təbiidir ( Turan 1998:90). Novruz müxtəlif əfsanələrlə hörülərək çox dəyişik formalar al/götürmüşdür. Novruz günəşin qoç bürcünə girdiyi, Tanrının kainatı və insanı yaratdığı gün olaraq da şərh olunar. İslamiyyət əvvəli bahar qeyd etmələrini edən Türklər bu qeyd etmələri Novruz adıyla daha sonra da davam etdirmişlər.
Anadolu xaricindəki Türklük Dünyasında Novruzun Qazaxistanda (İbrayev 1996:189), Qırgızistanda (Karatayev 1995:229 ), Özbekistanda (Muratoğlu 1996:281), Azərbaycanda (Nerimanoğlu 1995:125), Şərq və Qərb Türkistanda ( Nəzər 1996:299), Kırımda (Özkan 1995:173), Yakutlarda (Kirişcioğlu 1995:16 ), Balkan Türklerinde(Dede 1978:123), Yuqoslaviya Türklerinde (Çay 1991:113-114), Kipr Türklerinde (Çay 1991:116) qeyd olunduğunu öyrənirik. Eyni zamanda Türkiyə xaricində Azərbaycan, Bolqarıstan, Qazaxıstan, Özbəkistan kimi Novruz ənənəsinin yaşandığı coğrafiyalarda mövzuyla əlaqədar müxtəlif işlər görülüb kitablar nəşr olunmuşdur. ( Oğuz 1995: 19)
Novruz şənlikləri, geniş bir coğrafiyaya yayılmış, müxtəlif mədəniyyətlərdə iştirak etmişdir. Bəzi cəmiyyətlərdə mifoloji qaynağa, bəzi cəmiyyətlərdə dini qaynağa oturdulmağa işlə/çalışılmışdır. Köhnə inanc və mədəniyyətlərlə, yaşayan inanclarla qaynaşaraq davam edər. Novruzda bəzi bölgələrdə edilən qəbir üstü mərasimlərində halva və bəzi yeməklərin topluca məğlub olmasının mənşəyi atalar kül idinə söykən/dözər. Novruz, ictimai və fiziki coğrafiyadakı suveren mədəniyyətin yüklədiyi anlama görə şəkillənmişdir. Bu səbəbdən hər cəmiyyət Novruzu öz dəyərləriylə mənalandıraraq milli mədəniyyətlərinin bir simvolu halına gətirmişdir. Hər ictimai qrupun qeyd etmə şəkilləri Novruzun məzmununu fərqli təyin etməkdədir. Mədəniyyət ögeleri və ya ictimai qrupları bir başqasından ayıran maddi və mənəvi ögelere yüklədikləri mənalardır. Yeni bir mədəniyyət üzvünün doğuşu daim özündən əvvəl mövcud olan bir mədəniyyətə bağlıdır (Tural 1996:VI-IX). İctimai-mədəni dəyərlər təsadüfü olaraq deyil ictimai həyatın ehtiyacı olaraq ortaya çıxar. Bu dəyərlər tarixi köklərdən günümüzə gələnə qədər bizi idarə edən və qalıcılığını davam etdirən bəzi mədəniyyət və anlayış təcrübəsidir (Türkdoğan 1983:161).
Novruz, müxtəlif cəmiyyətlərdə öz mədəniyyətinin dərinliklərindəki bir hadisəsi qaynaq göstərərək mədəniyyət dəyərləriylə qaynaşdırıb simvollaşdıraraq bayram xüsusiyyətində qeyd olunan gündür. Novruz, müxtəlif mədəni mühitlərdə fərqli bir məzmuna və anlama sahib olmuşdur. Mədəni yayılma yoluyla müxtəlif mədəniyyətlərə girmiş və mənimsənmişdir (Tezcan 1957).
Heyvandarlıqla, əkinçiliklə məşğul olan birliklər üçün qışda/qışın bitib baharın gəlməsi strukturca, funksional və yenidən dirilişin simvollaşan başlanğıcı olan, gecə və gündüz bərabərləndiyi, təbiətin oyandığı və dolayısilə törəmənin başlanğıcı olaraq qəbul edilən 21 Mart tarixi bir çox təqvimdə və mədəniyyətdə yeni il olaraq qəbul edilib qeyd olunmuşdur (Çobanoğlu 2000:34).
Novruz, birdən çox mədəniyyətdə eyni və fərqli zamanlarda əhəmiyyət qazanıb, Türk və qonşu mədəniyyətlərdə qeyd olunmaqdadır. Novruzu bilinib qeyd olunduğu geniş coğrafiyada simvolik üzvlərə qavramaq, zaman və məkan içində cəmiyyətlərin və mədəniyyətlərin ona yüklədikləri fərqli mənaları qavramağı da asanlaşdıracaq. Bu yanaşma Novruzun tutarlı yanı qədər ayini yanının da ortaya qoyulmasıyla reallaşa bilər (Müqəddəs 2000:109). İnsanlığın tarixi qədər köhnə bir fakt olan ayinlər, mənşəyində fövqəltəbii güclərin köməyiylə insanın qaynaqları üzərində yoxlama təmin etməyə istiqamətli səylərin bütünüdür. (Özbudun 1997:20).
Novruz; bahar və bərəkəti, yeni il və ilin başlanğıcını xatırladar. Novruz, Türk mədəniyyətində baharı, həyata sevincini, su və müqəddəs təmizlənməyi, yenilənməyi, oyanan təbiət ilə birlikdə bolluq-bərəkəti və törəməyi işarələyən məna və üzvlərə yüklüdür. Ənənəvi və torpağa bağlı hər ictimai qrupun torpaqla əlaqədar baharı, hasadı və qışa girişi mərasimlərlə qeyd etdiyi şənliklər vardır.
Novruzun İslamiyyət əvvəli, İslamiyyət sonrası və günümüz olmaq üzrə üç ölçüsü vardır. İslamiyyət əvvəli Novruzun inanc və praktiklərini beləcə sıralaya bilərik. Novruz, heyvandarlıq və əkinçiliyə söykənən cəmiyyətlərdə artıma və çıxarma funksiyalıdır. Təqvim məlumatına söykənən qeyd etmə tarixi vardır. Novruz, təbiətlə barışıq olma və onlardan faydalanma diləyinə söykən/dözər. Yaradılış və törəyişə, yenidən doğuş və təbiətin canlandırma inancına aid inanma və praktikləri vardır. Novruz atəşindən atlama, günahlardan təmizlənmədiyər. Atəş müqəddəs hesab edilər, təbiətin oyanması odla qeyd olunar. Atəş; kainatı canlandıran günəşin dünyadakı davamıdır . Novruz atəşi, ayinlərin başlamasında əhəmiyyətlidir. Atəş kül idi bir çox sivilizasiyada işıqlıq, pislikdən təmizlənmə, təmizləyicilik və bərəkət - bolluq simvoludur. Eyni zamanda yandırılan böyük atəş torpağın istilənib oyanması simvoludur.
Novruz, İslamiyyət sonrası, köhnə inanc və praktikləri daşıyaraq davam etmiş, yeni mədəniyyətdə yeni mənalar qazanmışdır. Novruza İslami olmayan inanc və praktiklərlə, İslamiyyətin qəbulu sonrası Anadolu və Anadolu xarici Türk dünyasında inanılan dini inanışlar və mənəviyyatla müqəddəs qəbul edilib yeni mənalar yüklənərək İslami şəxsiyyət qazandırılmışdır. Bunlardan bir neçəsini sıralayaq. Allah, yer üzünü 21 Martda yaratmışdır. Novruz, Hz. Adəmin palçıqdan yoğurulduğu, Adəm və Həvvanın görüşdükləri, Nuhun gəmisinin quruya çatdığı, Yusuf Peygambərin quyudan qurtarıldığı, Hz. Musanın əsasıyla Qızıldənizi yardığı gün olaraq qəbul edilmişdir (Müqəddəs 1990: ). Novruz, Hz. Məhammədin peyğəmbər olduğu gün olaraq qəbul edilmişdir. İslamiyyət əvvəli, su külünü Xızıra, torpaq külünü İlyasa yüklənməsi təsadüf deyil.
Şiə inanc və praktiklərində Novruz fərqli mənalar qazanmışdır. Bir neçə nümunə verək. Novruz; Hz. Əlinin ad günü və xəlifə olduğu gün, Hz. Əli ilə Hz. Fatmanın evləndikləri gün, Hz. Həsən və Hz. Hüseyinin doğulduğu gün, Kərbəla hadisəsinin olduğu gün olaraq qəbul edilir (Temren 1995: 152-155).
İslamiyyət sonrası Anadolu və Türklük dünyasında Novruzla əlaqədar edilən praktiklərdən bir neçə nümunə verək. Novruz günü, Novruz süfrəsi qurular, yeddi növ S hərfiylə başlayan yeməklər hazırlanar. Novruz qurbanı kəsilər, bərəkət simvolu qəbul edilən Xızır və İlyasın, evləri ziyarət etməsi üçün qapı önünə un səpilər. Novruz atəşi yandırma, atəşin ətrafında dönərək müxtəlif oyunları oynama kimi tətbiqlər də edilməkdədir.
Novruza müxtəlif mənalar yüklənməsi minlərlə illik müddətdə davamlılıq qazanmasına səbəb olmuşdur. İndiki vaxtda ilk çıxışı funksional olan Novruz, təbiətin həll edilə bilməsi nisbətində funksiya dəyişdirərək aktuallaşmağa başlamış və şənlik şəklini almışdır.
Orta Asiadan gəlib Anadoluyu yurd tutan Türklər, köç yollarında mədəniyyətləşmə yoluyla mədəniyyət alverində olaraq bunları Anadoluya daşımışlar. Daşınan Orta Asiya və köç yolları mədəniyyəti yeni yurd Anadolu mədəniyyəti və İslami mədəniyyətlə əsrlər sürən mədəniyyətləşmə müddətində yoğurularaq günümüz mədəniyyətini meydana gətirmişdir
Novruz, ictimai həyatda canlandırıcı təsirinin olması, ənənələrin sürməsinə vasitəsçi olması, adətlərin kökləşməsini təmin etməsi istiqamətiylə funksionaldır. Novruz ənənəsini davam etdirənlər mədəniyyət daşıyıcıları olaraq vəzifə yerinə yetirməkdədirlər. Novruz, xalqın ortaq duyğu və düşüncələrini dilə gətirən, Türk mədəniyyətinin qorunub yaşadılmasında əhəmiyyətli bir yeri olan mövsümlük mərasimlərimizdəndir.
Bayramlar fərdləri bir araya gətirər, onlar arasında ictimai bağları gücləndirər, ortaqlıqları gücləndirər. İslamiyyətin qəbuluyla birlikdə Novruzun coğrafi və tarixi səbəblərinin yanında geniş xalq kütlələrin tərəfindən inanılan və mənəvi səbəblərlə müqəddəs olaraq qəbul edildiyini görürük. Novruz, yeni mədəniyyətdə müqəddəs hesab edilmiş, bayram olaraq qeyd olunmuşdur. Bayram, bir millətin mənası üzərində birləşdiyi gündür.
Novruz, istər dini ayinlərə söykənsin, istəsə dindənkənar bir ayinlərə söykənsin təqvimə bağlı bir mədəniyyət və ya folklor hadisəsi olaraq cəmiyyəti, müəyyən dəyərlər üzərində birləşdirər. Novruz, hər cəmiyyətin öz mədəniyyətinin dərinliklərindəki bir hadisəsi qaynaq göstərərək bayram xüsusiyyətində qeyd olunar. Novruz, hər cəmiyyət və ya birliyin öz mədəniyyət dəyərləriylə qaynaşdırıb, simvollaşdıraraq qeyd edildiyi bir gündür.
