Gılgamış Dastanı, tarixin ən köhnə yazılı dastanının adı olub, 12 gil lövhəyə Akad mismar yazısı ilə yazılmışdır. Uruk kralı Gılgamışın ölümsüzlüyü axtarışının əhvalatının izah edildiyi dastan eyni zamanda Nuh Tufanının daha köhnə versiyasını da saxlamaqdadır. Gılgamış, ən yaxın dostu Enkidunun ölümünün ardından girişdiyi ölümsüzlüyə çatma səyinin nafilə olduğunu və Tanrı Enlilin öyüdləriylə, insanın ancaq böyük bir ad buraxmaqla ölümsüzlüyə çata biləcəyini qəbul etmişdir.

Tarix 

Dastana mövzu olan kral Gılgamış həqiqətən yaşamış və MÖ. 28. əsrdə Mesopotamiyadakı Uruk şəhərində hökm sürmüşdür. Ölümsüzlüyün və məlumatın arxasındakı insanı ucaldaraq izah edən Gılgamış Dastanı, Gılgamışın ölümündən min il qədər sonra yazılmışdır və günümüzə qədər gələ bilmişdir.

Gılgamış Dastanı, Akad və Sümerliler mifologiyalarında keçər və Akad dilində yazılmış 12 lövhədən meydana gəlməkdədirsə də tapıla bilməyən lövhələrdə dastana əlavə hissələrin olduğu sanılır. Əslində bir lövhə daha tapılmışdır ancaq hadisələrin sırasına uyğun gəlməməkdədir və buna görə ayrı bir versiya olduğu düşünülməkdədir. 1855də Ninovada edilən qazıntılarda, Asar Kralı Asurbanipalın M. Ö. 7. əsrdə yığdırdığı lövhələr tapılmış, daha sonra türkiyə-İran sərhədində və İraqdakı Nippur andıq şəhəri qazıntılarında olan həblər də əlavə olunmuşdur. Ayrıca Türkiyədə Sultan Təpə və Boğazköydə edilən qazıntılarda da dastanın izi tapılmışsa da hələ tamamı gün işığına çıxarılmamışdır.

Gılgamış və Enkidu

Tufan əhvalatının izah edildiyi Akad gil lövhəsi

Hekayə

lövhələrdəki mətnə görə dastan, Gılgamışın xüsusiyyətlərini təriflə izah edərək başlar. Yarı insan, yarı tanrı olan Gılgamış quruda və dənizdə olan bitən hər şeyi bilən müvəffəqiyyətli bir quruluş ustası və məğlub olmaz bir döyüşçüdür. Dastanın, o biri hissələrində Gılgamışın başından keçən macəralar izah edilər. Dərininə hekayə növünün ən fövqəladə şəkildə izah edildiyi Gılgamış ağılların tamamilə azad və doğaçlama bacarığını gözlər önünə sərməkdədir.

İlk macəra Gılgamış ilə Göy tanrısı Anı arasında keçər. Xalqına mərhəmətsiz davrandığı üçün Gılgamışa hirslənən Anı, onu öldürmək üçün vəhşi bir heyvan olan Enkidunu üzərinə salar. Enkidu ilə Gılgamış arasındakı döyüşdə Gılgamış üstün gəlir. Daha sonra Enkidu Gılgamışın ən yaxın dostu və köməkçisi olar.

Bunun ardından gələn macəra Gılgamış ilə eşq tanrıçası İştar arasında yaşanar. İştar Gılgamışa evlənmə təklifində ol/tapılar. Gılgamış bunu rədd edər. Qüruru qırılan İştar Gılgamışı öldürmək üçün yer üzünə bir öküz göndərər. Gılgamış, Enkidunun da köməyiylə öküzü öldürər. Enkidu yuxusunda, öküzü öldürdüyü üçün tanrılar tərəfindən ölümə məhkum edildiyini görər.

Dastanın bundan sonrakı hissəsiylə əlaqədar lövhələr tapıla bilməmişdir. Amma, dastanın davamının iştirak etdiyi Gılgamışın Enkidu üçün yandırdığı ağı, təşkil etdiyi görkəmli cənazə mərasimini, sonunda Enkidunun ölülər dünyasına köçdüyünü izah edən lövhələr tapıla bilmişdir.

Enkidunun ölümünü Tufan əhvalatı izlər. Tufan, yer üzünün sularla dolub daşmasının əhvalatıdır. Gılgamış dastanında Tufanı tanrı tərəfindən İştar və Belin başlatdığı izah edilər. Gılgamış, Tufandan xilas olaraq sağ qaldığını öyrəndiyi Utnapiştimi tapmaq üzrə yola çıxar. Utnapiştim ölümsüzlüyün sirrini bilən bir müdrikdir.

Utnapiştimi bulan Gılgamış, onun verdiyi ölümsüzlük otuyla gəncliyinə yenidən dönəcək və ölümsüzlüyə qovuşacaq. Amma, dastanının insanlar üçün ən kədərli hissəsi burada başlar. Çünki Gılgamış ölümsüzlük otunu yeməyə fürsət tapa bilmədən onu bir ilana qapdırar və Uruka əli boş dönər. Bəzi qaynaqlar, Gılgamışın ölümsüzlük otunu xalqıyla birlikdə yemək istədiyini ifadə edər. Dastanın Sümer versiyası, Gılgamışın ölüm qarşısında uduzmasıyla bitər.

Gılgamış dastanı Nuh Tufanının izah edildiyi ilk yazılı əsərdir. Uruk şəhərinin kralı Gılgamışın həyatını izah edən bu dastan, müqəddəs kitablara da qismən uyğun olması ilə onları doğrular xüsusiyyətdədir.

Əhəmiyyəti 

Dastan, tarixdə bilinən ən köhnə mədəniyyətlərdən olan Sümerlerin yaşayışları haqqında məlumat verər və özü də ilk yazılı dastan olma xüsusiyyətini daşıyar.

Gılgamış Dastanının ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri də, izah etdiyi "Tufan" əhvalatının, üç böyük dinin müqəddəs kitablarında iştirak etməsidir. "Ölümsüzlük Otu" əhvalatı, türk-İslam dünyasının "Loğman Həkim" ifadəsinə bənzəməkdədir.