Dildə, fikirdə, işdə birlik deyərək Türk Birliyinin yol xəritəsini hazırlayan Krım Türkü...

İsmayıl Qaspıralı (1851 - 1914) 

Türk dünyasının böyük düşüncə adamlarından və reformistlərindən biri olan Qaspıralı İsmayıl Bəy, Krım Hərbi (1853-1856) bütün şiddətiylə davam edərkən, Bahçesaraya iki saat məsafədəki Avcıköydə dünyaya gəldi. Atasının doğulduğu kəndə nisbətlə Qaspirinski (Qaspıralı) ləqəbini alan İsmayıl Bəyin uşaqlığı, Krım Türk mədəniyyətinin beşiyi olan Bahçesarayda keçmiş və bu şəhər, onun ruhunda, küçələri, məscidləri, evləri və xüsusilə Xansarayı ilə, silinməz İzlər buraxmışdır.

Hələ on yaşındaykən Akmescit litseyinə göndərilən İsmayıl, orada İki il qaldıqdan sonra Varonej şəhərindəki əsgəri məktəbə nəql edildi. Daha sonra Moskva Əsgəri İdadisinə getdi.

Qaspralı bu dövrdə ən çox təsirində qaldığı hadisə Rusların xüsusilə Türk əleyhdarlığından bəslənən Panslavizm siyasətləridir. Gənc İsmayıl buna qarşı reaksiya qoymaq istəməkdədir. Buna görə məktəbdən ayrılmışdır.

Məktəbdən ayrılan Qaspralı Zəncirli Mədrəsəsində Rusca müəllimi olaraq vəzifəyə başladı. İl yarım qədər sürən bu vəzifəsi əsnasında, bol bol oxuyaraq Rus ədəbiyyatı və fikir axınları haqqında əsaslı məlumatlar əldə edən İsmayıl Bəy, bir tərəfdən də Rus mətbuatını izləyərək siyasi inkişafları və Rusiyanın içdə xaricdə izlədiyi siyasəti daha Yaxşı qavramağa çalışdı. İrəlidə başını çox məşğul edəcək olan "sosializm" haqqında da həyatının bu dövründə çox məlumat əldə edən Qaspıralı, 1869-cu ildə maaşı 600 rubleye çıxarılaraq Yallada Dereköy məktəbinə təyin edildi, burada da iki il qaldıqdan sonra, Bahçesaraya dönərək yenidən Zəncirli Mədrəsəsində Rusca dərsləri verməyə başladı.

Qaspıralı, o zamana qədər başında təşəkkül edən "yenilikçi" fikirləri ilk olaraq Zəncirli Mədrəsəsində tətbiqə çalışdı, tələbələrinə, əsl vəzifəsi xaricində "üsulu cedid" (yeni metod)la Türkcə dərsləri verdiyi kimi, mədrəsələrdə tətbiq olunan "skolastik" təhsil tərzini də tənqid etməyə başladı. Lakin bu metod ilk başlarda reaksiyayla qarşılandı.

Qaspralının ən böyük hədəflərindən biri İstanbula getmək idi. İstanbula gedərək zabit olmağı istəyir lakin yarıda buraxdığı təhsilin buna mane olacağını düşünürdü. Bu səbəbdən ötəri də 1871-ci ildə Parisə gedərək yarıda qalan təhsilini tamamladı. Qaspıralı, 1874 sonlarına qədər Parisdə qaldı.

İsmayıl Bəy, Parisdən İstanbula getmiş lakin heç cür idealı olan məmurluğu etmə fürsəti tapa bilməmişdi. Yazıçılıq həyatı da bu dövrdə başladı. Zabitlik xəyalinin reallaşa bilməyəcəyini anlayınca, 1875 qışında Krıma dönən Qaspıralı, 1878də Bahçesaray bələdiyyə başçılığına seçilənə qədər başqa heç bir işlə məşğul olmadı, yalnız oxudu və millətinin həyatını araşdırdı.

Qaspıralı İsmayıl Bəy, 1878-ci ildə Bahçesaray bələdiyyə başçılığına seçildi; bu vəzifə sayəsində düşündüyü bəzi yenilikləri reallaşdıra biləcəyini zənn edirdi, nə var ki önünə yenə bəzi maneələr çıxdı. Bələdiyyə başçısı olaraq vəzifələrini -bütün qeyri-mümkünlüklərə baxmayaraq-yerinə yetirməyə çalışarkən, əsli missiyasını da heç unutmayan Qaspıralı, 1879-cu ildə, bir qəzet çıxarmaq üçün Rus hökumətinə müraciət etdisə də, bu müraciəti rədd edildi. Lakin o, mütləq nəşr yoluyla millətinə xidmət etmək istəyirdi. 1881-ci ildə, "Gənc Molla" təxəllüs adı ilə, irəlidə kitab olaraq da nəşr olunacaq olan "Russkoe Musulmanstovo" (Rusiya Müsəlmanları) başlıqlı məqalələrini yazaraq Akmescitdə çıxan "Rəftarıda" qəzetində nəşr olundu.

Qaspıralı, icazə ala bilməməsinə baxmayaraq, qəzet çıxarma fikirindən əsla imtina etməmişdir. Bunun üçün, zəmin yoxlamaq məqsədiylə, 1881-ci ildən başlayaraq "Tonguç", "Ay", "Günəş", "Ulduz", "Miratı Cedid" kimi müxtəlif adlarla kiçik risalələr nəşr etməyə başladı. Nə var ki, Rus senzurası, bu risalələrin nəşrini, adnan başqa olsa da qəzet mahiyyəti daşıdıqları səbəbiylə çox keçmədən qadağan edəcək.

"TƏRCÜMAN"

Qaspıralı, bir qəzet çıxara bilmək üçün tam dörd il mübarizə verdi, dəfələrlə Peterburga gedərək müraciətlərdə oldu və nəhayət 1883-cü ildə, Türkcə qisimi eynilə Ruscaya da tərcümə edilmək şərtiylə "Tərcümani Əhvali Zaman"ı nəşr etmə icazəsini qopardı. Adını Şfnasinin istanbulda çıxardığı "Tercütmanı Əhval"dan alan bu qəzetin Rusca adı da "Perevotcik" olacaqdı. Venera Xanımın zinət əşyalarını və anasından qalan qiymətli paltarları sataraq əldə etdiyi pula, 300 ruble qədər abunə pulunu da əlavə edərək köhnə bir maşın və bir miqdar hurufat alan Qaspıralı, ilk nüsxəni 10 Aprel 1883də çıxardı.

Tərcüman,Rusyada çıxan ilk Türk qəzeti deyildi, amma məşhurluğu və oynadığı rol baxımından ən əhəmiyyətlisi idi. 1903-cü ilə qədər həftəlik, 1903-1912 arasında həftədə bəzən iki, bəzən üç dəfə, Sentyabr 1912dən sonra da gündəlik olaraq tam 33 il yaşadı və 1916-cı ildə bağlandı.

Kiçik boyda dörd səhifə olaraq çıxmağa başlayan Tərcüman çox keçmədən, dövrün şərtlərinə və oxucu yazıçılıq nisbətinə görə çox yüksək sayıla biləcək tirajlara çatdı. Qafqaz, Qazan, Sibirya, Türkistan, Çin, hətta İran və Misirdə satılan Tərcümanın böyük müvəffəqiyyəti, Qaspıralının yalnız Rusiya Türklərinin deyil, bütün müsəlmanların məsələləriylə yaxında maraqlanırdı. Bu eyni zamanda Dildə birlik fikirinin həyata keçməsi eyni dilin istifadə edilməsində əhəmiyyətli bir missiya yerinə yetirilməsi mənasını verirdi.

1905 böhranından sonra Qazanda, Qafqazda, Türkistanda və Krım 'da nəşr olunan 35dən çox qəzet və jurnalda, çox sayda hekayə və romanda "Gaspıralı dili" istifadə edilmişdir.

MÜSƏLMAN İTTİFAQI

Tərcüman qəzeti sayəsində keçmişdə xəyali olan Dildə birlik fikirinin yanında Üsulu Cedid məktəbini də meydana gətirən və yayan Qaspıralı İsmayıl Beyin 1905 Qiyamından sonra Rusiya Müsəlmanlarının ittifaqı məqsədiylə toplanan üç konqresdə də əhəmiyyətli rollar oynadı. Təhsil məsələsinin ağırlıqlı olaraq ələ alındığı III. Konqresdə "dil birliyi" ilə əlaqədar fikirlərini bütün Rusiya Müsəlmanlarına rəsmi olaraq qəbul etdirdi. (1906). 

"Üsulu cedid" hərəkətinin müvəffəqiyyəti və Oktyabr Manifestosundan sonra müsəlmanların qazandığı azadlıq, kənar yandan "Müsəlman İttifaqı" üçün edilən konqreslər Qaspıralının cəsarətini artırdı. Gerçəkdə, etdiyi bütün fəaliyyətlər, onun Türk birliyinin daha irəli bir mərhələsi olaraq İslam birliyini hədəflədiyini, fikri quruluşunun Türkçü olduğu qədər, İslamçı bir xüsusiyyət də daşıdığını göstərməkdədir. Necə ki 1907də, Qahirədə bir "İslam Konqresi" yığa bilmək üçün böyük səy sərf etdi. 1910da isə Hindistana getdi və Bombeydəkı "Encümeni İslamiyə"nin yığıncaqlarına qatılaraq fikirlərini izah etdi.

Hökumətin elanından sonra İstanbula gəlmiş və böyük bir həyəcanla qarşılanmışdır (1909). Türkiyə Türklüyünə böyük bir maraq duyan Qaspıralı, Krımda da Rus mətbuatına qarşı Türkiyəni müdafiə etməkdən, əleyhdəki yazılara cavab verməkdən əsla çəkinməmişdi. Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində İstanbula təkrar gələrək Türkiyəni döyüşə girməməsi barəsində xəbərdar etməyə çalışan Qaspıralı, Türk dünyasının yetişdirdiyi nadir zəkalardan biriydi, böyük bir mübarizə adamı və həqiqətən inanmış bir idealist idi.

Qaspıralı İsmayıl Bəy, 11 Sentyabr 1914 Cümə günü Bahcesarayda vəfat etdi. Sabahısı gün möhtəşəm bir cənazə mərasimiylə, Mengligiray Xan türbəsi ətrafında torpağa verilən böyük idealistin ölümü, bütün Türk və İslam dünyasında çox böyük bir təəssüf oyandırdı.